یکی از کهن ترین بخش های استقرار جوامع مردمی در دشت یزد- اردکان، شهر تاریخی عقدا است که قدمت آن را پیش از اسلام و دوران ساسانی میدانند. عقدا در شمال استان یزد قرار گرفته و از زیر مجموعه های شهرستان اردکان است؛ در گذشته شهر عقدا را گبران به معنی محل سکونت زرتشتیان می نامیدند. این شهر قدیمی شبیه به بافت تاریخی و سنتی شهر یزد با کوچه پس کوچه هایی از خانه های گلی است. وجود معماری های متوالی از دوره های مختلف تاریخی از دوره آل مظفر تا دوره معاصر از مهمترین ویژگی تاریخی این بافت است که نشان از قدمت و تمدن در این شهر دارد. پس از پیگیری مسئولان شهر عقدا، این شهر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

عقدا شهری است حد فاصل نائین اصفهان و اردکان یزد. در اینکه عقدا شهری کهن و دارای قدمت 6000 ساله است شکی نیست، اما اسناد بدست آمده و موارد ذکر شده در کتب تاریخی، عقدا را متعلق به دوران ساسانی و یزدگرد سوم میدانند. عقدا نام دیگری داشته و بعدها به روایاتی که عرض خواهیم کرد تغییر نام داده. دو اسم در کتب تاریخی برای این شهر آورده شده که هر دوی آنها تقریبا معانی یکسانی دارند. یکی گبران دیگری گبرگاه که هر دوی کلمات به معنی محل سکونت زرتشتیان میباشد. رویات نام گذاری شهر عقدا روایت اول: در زمان ساسانیان و یزدگرد سوم تقریبا اکثر شهرهای ایران مورد تجاوز دول غربی و دشمنان قرار گرفته بود و نیاز بر این بود که سه پایگاه در داخل ایران بمانند تا آباد شده وبه شهر تبدیل شوند. یزدگر در بین سپاهیان خود سه فرمانده بزرگ داشت که هر کدام را به یک منطقه فرستاد، فرمانده و سرهنگ اول میبدار نام داشت که وظیفه داشت منطقه اول را به آبادانی برساند و این کار انجام شد و سرانجام این منطقه به نام این فرمانده، میبد گرفت. فرمانده و سرهنگ دوم به دیگر منطقه نزدیک میبد فراخوانده شد که نام این سردار بیدار بود، و شهر بیده را پایه گذاری کرده. سرانجام فرمانده سوم عقدار نام داشت که به ترقی و پیشرفت و آبادانی در منطقه ای به فعالیت مشغول شد، آن منطقه امروزه عقدا نام دارد. روایت دوم: در این روایت آمده است که خواجه نصیرالدین طوسی زمانی به شهر عقدا (که هنور این نام را نداشت) آمد و متوجه شد این شهر نیاز به ساخت دیوار و دژ به دلیل وجود راهزنان و دزدان دارد پس به این کار مشغول شد تا برج و باروی شهر را کامل بسازند. سپس دستور داد تمامی افراد داخل شهر مسلمان شوند (همانطور که قبلا گفته شد این شهر زیستگاه زرتشتیان زیادی بود)، افرادی ممانعت کرده و از شهر خارج شدن چون علاقه ای نداشتند ترک دین خود کرده و به دین دیگری روی آوردند. از میان دیگر ساکنین که در شهر باقی ماندند، خواجه نصیر 40 دختر و پسر را که دین اسلام را برگزیده بودند به عقد یکدیگر در می آورد از اینجا میشود که نام عقدگاه یا در آینده عقدا روی این شهر تاریخی و کهن می ماند.

جغرافیا: عقدا در فاصله 32 کیلومتری از شهر اردکان واقع شده است و اردکان در طول جغرافیایی 53 درجه و 48 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 20 دقیقه شمالی قرار دارد. آب و هوا: همانند سایر شهرهای کویری آب و هوایی گرم و خشک دارد. جمعیت: در سرشماری سال 1395 جمعیت آن 3,221 نفر بوده است. مذهب: بیشتر مردم شهر مسلمان و شیعه هستند و شماری زرتشتی نیز در این ناحیه زندگی میکنند. اقتصاد: اقتصاد مردم این ناحیه بر کشاورزی استوار است. آداب و رسوم: جشن انار، شب چله، مراسم محرم، رمضان و سایر اعیاد به شکلی خاص در این شهر برگزار میشود.

رمضان با طعم شیرینی "آلوجه" : مراسم مذهبی در عقدا از سنت های قدیمی و موروثی و در عین حال دیدنی است. هنوز هم خیلی ها ماه مبارک رمضان در عقدا را با طعم شیرینی «آلوجه یا آلوچه» میشناسند. در این ماه، مساجدی که در آن مراسم سنتی برپا میشود، غبار روبی میکنند و آماده برپایی مراسم این ماه مبارک میشوند. یکی از آیین های قدیمی اسلامی این روستا، افطار کردن دسته جمعی و سپس برپایی نماز جماعت است. مراسم نخل برداری و تعزیه خوانی: شهر عقدا، تنها جایی است که مردم آن ۱۰ روز قبل از محرم، به استقبال این ماه عزیز رفته و به مدت ۱۰ شب، در محلی به نام «عشور مسلم» عزاداری می کنند. مردم معتقد شهر عقدا همچنین، هر ساله بر سر چهارراه و کوچه‌ های عقدا برای «مسلم بن عقیل و دو طفلان او» عزاداری می کنند و با روشن نمودن آتش بر روی کلک‌ ها و در معابر، یاد مصایب مسلم را زنده نگه می‌دارند. سپس تمام مردم شهر، در حسینیه بزرگ عقدا جمع شده و مراسم فاتحه ‌خوانی را آغاز می‌کنند و به مدت ۵ شب، در دو حسینیه پایین و بالا، به انجام مراسم روضه‌خوانی می پردازند. آنها از شب ششم، ۵ شب را به تعزیه ‌خوانی و پایان روز را هم به مراسم عاشورا اختصاص می دهند، بعد از غروب آفتاب نیز دسته های عزاداری، مراسم شام غریبان را در کوچه‌ها برگزار می کنند. هنر تعزیه به صورت موروثی از نسلی به نسل دیگر آموزش داده می‌شود و عریضه‌های تعزیه، از دوران صفویه برای تعزیه‌گردانان منطقه به یادگار مانده است. تعزیه در توت، طایفه‌ای برگزار می‌شود. اتحاد طایفه‌ها برای برگزاری مراسمی باشکوه به گونه‌ای است که هر طایفه در شبی از ایام محرم و صفر، برگزاری مراسم را به عهده می‌گیرد. در اکثر این ایام، هیأت ها به پخت نهار برای تمامی روستا می پردازند و به در منازل آنها، تحویل می دهند.